در باره ی دانشمندان و...

سعدی
سعدی نه حکیم است و نه عارف. فقط شاعر است و شاعر واقعی. مخصوصا شاعر آدمیت است که عشق و اخلاق مایه ی افتخار اوست. افلاطون نیست که از دنیای نامحسوس غیب و مثال سخن می گوید و از عشق و روح چنان جوهر مجردی بسازد که با جسم و ماده هیچ گونه تعلقی نداشته باشد. سقراط است که به انسان و سرنوشت او توجه دارد و عشق ورزی به یک شاهد بازاری مثل الکبیادس سقراط راهم مانع از جست و جوی آدمیت و کمال نمی داند.مثل دکارت توجه دارد که مردم از هیچ چیز خویش به قدر بهره ای که از عقل دارند راضی نیستند. اما مثل ولتر ستیزه ها و اختلاف ها را با گذشت و اغماض می نگرد و می خواهد هر کس آن مایه آزادی و گستاخی داشته باشد که رای و اندیشه ی خود را بی ترس و بی پروا بیان کند. با این همه هم مثل افلاطون برای خود یک دنیای خیالی می سازد و در آن زشتی و بدی را در پیش پای نیکی و زیبایی قربانی می کند، و هم مثل سقراط آن چه را حق می شمرد گستاخ و بی پروا به زبان می آورد و از نفرت و کینه ی عوام اندیشه به خاطر راه نمی دهد. درباره ی این عوام هم با مهر و علاقه سخن می گوید، خود را از آن ها کنار نمی کشد اندرزها و داستان های او غالبا به همین عوام خطاب می شود. از همین روست که بعضی از سخنانش در نزد این طبقه به صورت امثال درآمده است. مثل استادان خویش، شهاب الدین سهروردی و ابوالفرج بن جوزی، پیروی از سنت و شریعت را توصیه می کند. اما نه سهروردی می شود تا یکسره خود را تسلیم رؤیاهای صوفیانه کند و نه ابن جوزی می شود تا صوفیه را به کلی فریب خورده ی دیو و شیطان ببیند. راه او راه میانه ای است که حزم و دور اندیشی یک خردمند جهاندیده برمی گزیند و از گمراهی و درماندگی می رهد. از این رو اساس تربیت او حکمت عملی، و ذوق زندگی است. نه خیالبافی های دور و دراز حکما آن را به یک خواب خوش تبدیل می کند، نه وحدت و اتحاد صوفیه آن را به جایی می رساند که انسان را در جنب عظمت خدا محو و گم کند.
این میانه روی است که انسان را از اسارت در قید افراط و تفریط باز می دارد. بی این میانه روی که سعدی توصیه می کند انسان البته نمی تواند چنان که شایسته ی مقام آدمیت است وارسته و آزاد بماند، و اهمیت این میانه روی او در همین است.